ഭഗവാൻ പരമശിവനുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ഹൈന്ദവരുടെ ഒരു പ്രധാന ആഘോഷമാണ് മഹാശിവരാത്രി. കുംഭ മാസത്തിലെ കൃഷ്ണപക്ഷത്തിൽ വരുന്ന പതിമൂന്നാംരാത്രിയും പതിനാലാം പകലുമാണ് ശിവരാത്രിയായി കൊണ്ടാടുന്നത്. വ്രതം അനുഷ്ഠിക്കുന്നതും രാത്രി ഉറക്കമിളയ്ക്കുന്നതും കൂവളത്തിന്റെ ഇലകൾ കെട്ടിയ മാല ശിവഭഗവാന് ചാർത്തുന്നതും ശിവരാത്രിയുടെ പ്രധാന ആചാരങ്ങളിൽ പെട്ടതാണ്.
ശിവരാത്രി മഹാത്മ്യത്തിനും ഉണ്ട് ഐതിഹ്യങ്ങൾ. പണ്ട് പാലാഴിമഥനം നടത്തിയ സമയം സമുദ്രത്തിൽ നിന്നും ഉയർന്നുവന്ന കാളകൂട വിഷം സർവലോക രക്ഷാർത്ഥം ഭഗവാൻ പരമശിവൻ പാനം ചെയ്തു. ഇതു കണ്ട പാർവതി ദേവി ഓടിച്ചെന്ന് അദ്ദേഹത്തിന്റെ കണ്ഠത്തിൽ മുറുക്കി പിടിച്ചു. വിഷം ഉള്ളിൽ ചെന്ന് ഭഗവാന് ആപത്തൊന്നും വരാതിരിക്കാനാണ് പാർവ്വതിദേവി അപ്രകാരം ചെയ്തത്. ദേവി ഭഗവാന്റെ കണ്ഠത്തിൽ അമർത്തി പിടിക്കുമ്പോൾ വായിൽ നിന്നും താഴേക്ക് വീണാൽ ഉഗ്ര വിഷത്തിന്റെ സ്പർശത്താൽ ലോകം നശിച്ചുപോകും എന്ന് ഭയന്ന ഭഗവാൻ വിഷ്ണു ശിവ ഭഗവാന്റെ വായ പൊത്തിപ്പിടിച്ചു. വിഷം അകത്തേക്ക് ഇറക്കാനോ പുറത്തേക്ക് തുപ്പാനോ കഴിയാതെ ഭഗവാന്റെ കണ്ഠത്തിൽ ഉറഞ്ഞുപോവുകയും ഭഗവാന് നീലകണ്ഠൻ എന്ന പേര് വരികയും ചെയ്തു. വിഷം വായ്ക്കുള്ളിൽ ആയ ഭഗവാന് ആപത്തൊന്നും വരാതിരിക്കാൻ പാർവതി ദേവിയും മറ്റു ദേവി ദേവൻമാരും വെളുക്കുവോളം ഉറക്കമിളച്ചു പ്രാർത്ഥിച്ചു. ഈ ദിവസമാണ് ശിവരാത്രിയായി ആഘോഷിക്കപ്പെടുന്നത് എന്നാണ് വിശ്വാസം.
ശിവ പാർവതിമാരുടെ വിവാഹം നടന്ന ദിവസമായും ശിവരാത്രിയെ കണ്ട് ശിവരാത്രി ദിവസം ആഘോഷിക്കാറുണ്ട്.
വിഷ്ണു മഹേശ്വരന്മാരുമായി ബന്ധപ്പെടുത്തിയുള്ളതാണ് അടുത്തത്. ശിവ ഭഗവാൻ ജ്യോതി രൂപത്തിൽ പ്രത്യക്ഷമായ മുഹൂർത്തം എന്ന നിലയ്ക്കും ശിവരാത്രിക്ക് പ്രാധാന്യമുണ്ട്.
മഹാദേവനെ പൂജിക്കുവാൻ ഏറ്റവും ശ്രേഷ്ഠമായ ദിനങ്ങളിൽ ഒന്നാണ് മഹാശിവരാത്രി ദിവസം. അതുകൊണ്ട് തന്നെ ആ ദിവസം നടത്തുന്ന പൂജകളും വഴിപാടുകളും അത്രയേറെ വിശിഷ്ടം തന്നെ. ശിവരാത്രി ദിവസം ഭഗവാൻ ശിവശങ്കരനെ പൂജിക്കുന്നവർക്ക് സർവ്വ പാപങ്ങളിൽ നിന്നും മുക്തി നേടാൻ കഴിയുമെന്നാണ് വിശ്വാസം.
ശിവരാത്രി വ്രതം രണ്ട് രീതിയിൽ അനുഷ്ഠിക്കാവുന്നതാണ്. പൂർണ്ണ ഉപവാസമായോ അല്ലെങ്കിൽ ഒരിക്കൽ ഉപവാസം ആയോ അനുഷ്ടിക്കാം. ആരോഗ്യസ്ഥിതി അനുകൂലം ആയിട്ടുള്ളവർക്ക് മുഴുവൻ സമയ ഉപവാസവും അല്ലാത്തവർക്ക് ഒരിക്കൽ ഉപവാസവും എടുക്കാവുന്നതാണ്. ഒരിക്കൽ വ്രതം അനുഷ്ഠിക്കുന്നവർക്ക് ഒരു നേരത്തെ അരി ആഹാരം കഴിക്കാം.അത് ശിവക്ഷേത്രത്തിൽ നിന്നും ലഭിക്കുന്ന നിവേദ്യം ആകുന്നതാണ് അത്യുത്തമം. കഴിക്കുന്ന ആഹാരം വയറ് നിറയെ കഴിക്കാനോ പകലോ രാത്രിയോ ഉറങ്ങാനോ പാടില്ല. മുഴുവൻ സമയവും ഭഗവാനെ ഭജിക്കുന്നത് നന്ന്. ക്ഷേത്രത്തിൽ പോകാൻ കഴിയാത്തവർക്ക് വീട്ടിലിരുന്ന് ശിവപുരാണം ശിവ സഹസ്രനാമം, അഷ്ടോത്തര ശത നാമസ്തോത്രം, ശിവ പഞ്ചാക്ഷരി സ്തോത്രം, ലിംഗാഷ്ടകം തുടങ്ങി ശിവസ്തുതികൾ പാരായണം ചെയ്യാം. പൂർണ്ണ ഉപവാസം നിൽക്കുന്നവർ വൈകിട്ട് ക്ഷേത്രത്തിൽ നിന്നും ശിവന് അഭിഷേകം ചെയ്ത പാലോ കരിക്കിൻ വെള്ളമോ ലഭിക്കുന്നത് വരെ ജലപാനം പാടില്ല.
ശിവരാത്രി ദിവസം ഗ്രാമമുഹൂർത്തത്തിൽ തന്നെ എഴുന്നേറ്റ് ശരീരശുദ്ധി വരുത്തി ഭസ്മക്കുറി അണിഞ്ഞു ശിവക്ഷേത്രത്തിൽ നിർമ്മാല്യ ദർശനം തൊഴണം. ശേഷം ഉപവാസം അനുഷ്ഠിക്കണം. ശിവ ഭഗവാന്റെ സ്തോത്രങ്ങളും ശിവപുരാണവും വായിക്കാം. രാത്രിയിൽ ഉറക്കം ഒഴിഞ്ഞു ശിവഭഗവാനെ പ്രാർത്ഥിക്കുക. തൊട്ടടുത്ത ദിവസം രാവിലെ ക്ഷേത്രത്തിലെത്തി വ്രതം അവസാനിപ്പിക്കാം. വ്രതം അവസാനിച്ചെങ്കിലും പകൽ ഉറങ്ങാൻ പാടില്ല. അന്നത്തെ ചന്ദ്രോദയം കണ്ടിട്ട് വേണം ഉറങ്ങാൻ എന്നാണ് വിശ്വാസം. അഭിഷേകം, അർച്ചന, കൂവള മാല, ധാര തുടങ്ങിയ വഴിപാടുകൾ നടത്താം.
ശിവരാത്രിയുടെ തൊട്ടടുത്ത ദിവസം രാവിലെ ക്ഷേത്രത്തിൽ നിന്നും ലഭിക്കുന്ന തീർത്ഥം സേവിച്ച് വ്രതം അവസാനിപ്പിക്കാം. ശിവഭഗവാൻ എപ്പോഴും സ്വയം പ്രകാശിക്കുകയും മറ്റുള്ളവരിൽ പ്രകാശം നിറയ്ക്കുകയും ചെയ്യുന്നു. അതുകൊണ്ടുതന്നെ ഏറെ പ്രധാനപ്പെട്ട മഹാശിവരാത്രി ദിവസം യഥാവിധി പ്രകാരം ശിവനെ ഭജിക്കുന്നവർക്ക് ഏറ്റവും മുക്തി ദായകം എന്ന് വിശ്വസിക്കപ്പെടുന്നു.